Stikstof is overal, letterlijk overal
Je kunt het niet zien, niet ruiken en niet proeven, maar 78 procent van wat je inademt is stikstof. Best gek dat we het dan als probleem zien. In zijn natuurlijke vorm is stikstof (N₂) een onschuldig gas dat gewoon rondzweeft in de lucht. Pas als het zich bindt aan andere elementen, zoals zuurstof of waterstof, krijgen we stoffen als stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH₃). Dáár zit het probleem, want die veroorzaken luchtvervuiling en schade aan natuurgebieden. Dus nee, stikstof zelf is niet de boeman. Het zijn zijn vrienden die het verpesten.
Zonder stikstof geen leven op aarde
Stikstof klinkt als een vijand, maar zonder stikstof was er helemaal geen gras, graan of mens. Het zit namelijk in eiwitten, DNA en aminozuren. Planten hebben stikstof nodig om te groeien, dieren eten die planten, en wij eten vervolgens die dieren of de planten zelf. Kortom: stikstof is letterlijk de bouwsteen van het leven. Alleen als er te veel van in de verkeerde vorm rondzweeft, wordt het lastig. Een beetje stikstof is dus goed, maar Nederland heeft een all you can eat-buffet geopend voor de natuur. En die zit nu vol.
Bliksem maakt stikstof in de lucht bruikbaar
Elke keer dat het bliksemt, gebeurt er iets bijzonders. De enorme hitte (meer dan 25.000 graden) zorgt ervoor dat stikstof en zuurstof in de lucht met elkaar reageren. Daardoor ontstaan stikstofoxiden die via regen in de grond terechtkomen, waar planten ze kunnen opnemen. Dat betekent dat bliksem eigenlijk gratis kunstmest levert. Niet genoeg om de landbouw te redden, maar wel genoeg om te beseffen dat de natuur haar eigen stikstofcyclus al eeuwenlang regelt.
Nederland is een van de grootste stikstof-uitstoters ter wereld
Dat klinkt heftig, maar het is waar. Nederland stoot per vierkante kilometer veel meer uit dan bijna elk ander land. Dat komt door onze intensieve veeteelt, veel verkeer en dichte bebouwing. Er wonen, rijden en boeren hier simpelweg te veel mensen op te weinig grond. Terwijl je in Canada uren kunt rijden zonder een kip te zien, telt Nederland meer dan 100 miljoen kippen op een oppervlak ter grootte van twee provincies. Het is dus niet gek dat de natuur af en toe zegt: “Even ademruimte graag.”
Ammoniak: de stikstofvorm die vooral van koeien komt
Veel mensen denken dat auto’s de grootste stikstofvervuilers zijn, maar dat klopt niet helemaal. Auto’s en vrachtwagens stoten vooral stikstofoxiden (NOx) uit, terwijl de landbouw het grootste aandeel heeft in ammoniak (NH₃). En ammoniak ís óók een stikstofverbinding, ontstaan wanneer koeien poepen en plassen tegelijk. Dat mengsel verdampt en komt als stikstofneerslag in de natuur terecht. Boeren proberen dat te beperken met slimme stallen, luchtwassers en zelfs koeientoiletten. Ja, dat bestaat echt. Een koe die leert plassen op commando, het is 2025. Sommige oplossingen zijn zo slim dat je bijna niet gelooft dat ze bestaan. Net zoals bij uitvindingen die per ongeluk zijn gedaan, zijn er ook in de landbouw en bouwtechniek slimme vondsten gekomen die helpen om schadelijke uitstoot te verminderen.
Wat gebeurt er als er te veel stikstof in de natuur komt?
Stikstof is op zichzelf niet gevaarlijk, maar in te grote hoeveelheden verandert het de natuur sneller dan ze kan bijbenen. Extra stikstof werkt als een soort turbo-mest waardoor planten die van voedselrijke grond houden, zoals brandnetels en bramen, de overhand krijgen. Zeldzame soorten die juist houden van arme grond, zoals heide, orchideeën en klokjesgentiaan, verdwijnen daardoor langzaam. En waar die planten verdwijnen, verdwijnen ook de dieren die ervan afhankelijk zijn, van vlinders tot vogels.
Daarnaast maakt te veel stikstof de bodem zuurder. Belangrijke mineralen spoelen weg en bomen krijgen tekorten waardoor ze kwetsbaarder worden voor droogte en ziekten. De resten stikstof die via regen in sloten en meren belanden, zorgen voor algenbloei: dikke groene lagen die het water verstikken en vissen zuurstof ontnemen.
Kort gezegd: stikstof houdt de natuur niet in leven, maar in gijzeling. Een beetje is nodig voor groei, maar te veel werkt als overbemesting. Wat bedoeld was als voeding, verandert dan in verstikking.
We hebben al sinds de jaren 90 een stikstofprobleem
Het lijkt iets van de laatste jaren, maar stikstof staat al decennialang op de radar. In de jaren 90 werd al duidelijk dat te veel ammoniak de natuur aantast. Sindsdien kwamen er regels, vergunningen en normen, maar het probleem bleef groeien. Vooral omdat Nederland tegelijk meer ging bouwen, meer dieren hield en meer verkeer kreeg. Toen het Europese Hof in 2019 oordeelde dat Nederland de eigen regels niet goed naleefde, barstte de bom. Sindsdien heeft iedereen een mening over stikstof, van boer tot politicus tot buurvrouw.
Er bestaan stikstofarme huizen en stikstofvrije festivals
Het klinkt als een grap, maar het is echt waar. Bouwprojecten moeten tegenwoordig aantonen dat ze nauwelijks extra stikstof uitstoten tijdens de bouwfase. Daardoor zie je termen als “stikstofneutraal bouwen” of “emissievrij materieel” opduiken. Zelfs festivals moeten berekenen hoeveel uitstoot ze veroorzaken met aggregaten en verkeer. Lowlands en Zwarte Cross testen inmiddels met elektrische aggregaten en biodiesel. De kans is groot dat de volgende stap een “CO₂-vrije camping” wordt. Zet maar vast de zonnepanelen op je tent.
De ruimtevaart gebruikt stikstof voor raketten
Niet alle stikstof blijft op aarde. In de ruimtevaart is stikstof een belangrijk hulpmiddel. Het wordt gebruikt als drijfgas om satellieten te positioneren en als koelmiddel voor instrumenten. Sommige raketten gebruiken stikstof in vloeibare vorm om andere brandstoffen veilig te houden. Dus terwijl wij discussiëren over stikstofnormen, vliegen Astronauten letterlijk met tonnen stikstof de ruimte in. Gelukkig niet in de vorm die onze heidevelden kapotmaakt.
Er is een stikstofkringloop die slimmer is dan elk menselijk plan
De aarde heeft al miljoenen jaren haar eigen stikstofsysteem. Bacteriën in de bodem zetten stikstof om in vormen die planten kunnen opnemen, en andere bacteriën maken er weer gewoon stikstofgas van. Die natuurlijke balans raakte pas verstoord toen mensen kunstmest gingen produceren en massaal vee gingen houden. De natuur kan dat overschot niet bijbenen. Daarom proberen wij nu met regels, normen en innovaties iets te repareren wat ooit vanzelf werkte. Het is alsof je een lek probeert te dichten in een bad dat nog steeds volloopt. Wist je dat stikstof niet alleen in de lucht zit, maar ook een rol speelt in ons lichaam? Net zoals bij de top 10 meest bizarre feiten over het menselijk lichaam, zijn er allerlei verrassende dingen te ontdekken over hoe scheikunde ons dagelijks leven beïnvloedt.
Hoe zit het scheikundig met stikstof?
Scheikundig gezien wordt stikstof aangeduid met de letter N. In de lucht komt het vooral voor als N₂, oftewel stikstofgas. Dat is een stabiele, onschuldige vorm die bijna 80 procent van onze atmosfeer uitmaakt. Het probleem ontstaat pas als stikstof zich bindt met andere elementen. Zo krijg je NH₃ (ammoniak), dat vooral uit mest komt, en NO en NO₂ (stikstofoxiden), die ontstaan bij verbranding in verkeer en industrie. Die laatste twee vallen samen onder de verzamelnaam NOₓ. Al deze verbindingen bevatten stikstof, maar gedragen zich heel anders. Het ene gas voedt planten, het andere tast ze juist aan.
Wat kun je zelf doen om de natuur te helpen?
Ook als individu kun je bijdragen aan gezondere natuur. Minder vlees en zuivel eten helpt bijvoorbeeld, omdat daardoor de mestproductie en bijbehorende vervuiling afneemt. Ook bewust kiezen voor openbaar vervoer, fietsen of elektrische voertuigen vermindert de uitstoot van schadelijke gassen. Thuis energie besparen door goed te isoleren en zuinige apparaten te gebruiken helpt eveneens. Daarnaast kun je lokaal geproduceerde producten kopen en meedoen aan natuurprojecten, zoals bomen planten of gebieden herstellen. Al deze kleine keuzes samen maken een groot verschil en zorgen dat planten, dieren en water gezond blijven.
Tot slot
Stikstof is geen monster en ook geen wondermiddel. Het is een stof die ons leven mogelijk maakt, maar waar we in Nederland simpelweg te veel van hebben. Een beetje minder is dus geen ramp, maar een kwestie van gezond verstand. Misschien helpt het om stikstof niet langer te zien als het “grote probleem”, maar als een signaal dat we met te veel tegelijk willen op te weinig ruimte.
Wie weet, als we dat oplossen, ademen we straks niet alleen schone lucht in, maar ook een beetje rust uit.
Over de auteur
