Als de lucht trilt, de regen met bakken uit de hemel komt en de donder rolt alsof er een gigant met een drumstel in de wolken zit… dan weet je: het onweert. Bliksem blijft iets magisch. Het is tegelijk prachtig en een beetje eng. En eerlijk is eerlijk: we weten er vaak minder van dan we denken.
Deze top 10 is niet alleen superleuk, maar ook handig als je een werkstuk of spreekbeurt over bliksem wil maken op school.
Wat is bliksem eigenlijk?
Bliksem is een gigantische elektrische ontlading in de lucht. Eigenlijk is het een soort reusachtige vonk, net als die kleine tik die je krijgt als je iemand aanraakt na over het tapijt lopen, alleen dan miljoenen keren sterker. In onweerswolken botsen ijskristallen en waterdruppels tegen elkaar. Daardoor ontstaan positieve en negatieve ladingen. Als dat verschil te groot wordt, zoekt de elektriciteit een uitweg: bliksem!
Er zijn verschillende soorten bliksem: wolk-tot-wolk, wolk-tot-aarde en zelfs aarde-tot-wolk (die laatste is zeldzaam, maar ja, de natuur houdt van verrassingen). Wat je ziet is het licht van die elektrische ontlading; wat je hoort is de lucht die razendsnel uitzet door de hitte.
Hoe ontstaat onweer?
Onweer begint met warme, vochtige lucht die opstijgt. Als die lucht hoog in de atmosfeer afkoelt, ontstaan er wolken vol kleine waterdruppeltjes en ijsdeeltjes. Door de beweging in de wolk wrijven die deeltjes tegen elkaar en ontstaan er elektrische ladingen.
De bovenkant van de wolk wordt positief geladen en de onderkant negatief. Zodra dat verschil te groot wordt, ontlaadt het – en daar is je bliksem. Het geluid, de donder, komt doordat de lucht rondom die bliksemflits plotseling opwarmt tot wel 30.000 graden. Dat is heter dan het oppervlak van de zon. Geen wonder dat het knalt.
Waarom hoor je donder pas ná de bliksem?
Je ziet de bliksem eerst en hoort de donder pas daarna omdat licht veel sneller reist dan geluid. Licht beweegt met zo’n 300.000 kilometer per seconde, terwijl geluid slechts ongeveer 340 meter per seconde haalt.
Wil je weten hoe ver het onweer bij je vandaan is? Tel het aantal seconden tussen de bliksem en de donder, en deel dat door drie. Elke drie seconden is ongeveer één kilometer afstand. Dus hoor je de donder zes seconden later? Dan zit het onweer zo’n twee kilometer verderop. Handig trucje, al wordt het bij stormachtig weer toch vooral: binnenblijven.
Hoe heet de plek waar bliksem inslaat?
Dat is het inslagpunt. Op dat moment komt er een gigantische hoeveelheid energie vrij. Die kan zand laten smelten, bomen doen ontploffen en metalen voorwerpen gloeiend heet maken.
Soms blijft er iets bijzonders over: fulguriet. Dat is versteend zand dat door de bliksem aan elkaar is gesmolten tot een glazige buis in de grond. Een soort bliksemsculptuur van moeder natuur. Als je er ooit een vindt op het strand of in de duinen, heb je een uniek stukje onweergeschiedenis in handen.
Kun je geraakt worden door bliksem (en wat gebeurt er dan)?
Ja, dat kan, al is de kans gelukkig heel klein. In Nederland worden gemiddeld maar een paar mensen per jaar getroffen. Maar áls het gebeurt, is het serieus. De elektrische stroom zoekt altijd de makkelijkste weg naar de grond. Dat kan via een boom, een vlaggenmast… of helaas, een mens.
De gevolgen verschillen: sommige mensen overleven het met brandwonden of hartritmestoornissen, anderen krijgen opvallende bliksemvormige littekens op hun huid, de zogenaamde Lichtenberg-figuren. Ze zien eruit als grillige boomtakken, maar dan in roodbruine lijnen. Een soort ongewilde tatoeage van de natuur.
Waar slaat bliksem het liefst in?
Bliksem kiest altijd de kortste weg naar de aarde, dus alles wat hoog is, is verdacht. Bomen, kerktorens, windmolens en elektriciteitsmasten zijn de favoriete doelwitten. Daarom zijn bliksemafleiders zo belangrijk. Die geleiden de stroom veilig naar de grond voordat het schade kan doen.
Op open velden of bergen ben je dus kwetsbaarder. En ja, metalen voorwerpen kunnen helpen om bliksem aan te trekken, maar niet omdat ze magnetisch zijn. het komt doordat metaal elektriciteit goed geleidt. Moraal van het verhaal: bij onweer beter geen selfies met je golfclub.
Kun je onweer ruiken?
Gek genoeg: ja! Vlak vóór een blikseminslag kun je een scherpe, frisse geur ruiken. Dat komt door ozon, een gas dat ontstaat als bliksem door de lucht schiet. Ozon ruikt een beetje als chloor of een natte printer (voor wie nog weet wat dat is).
Veel mensen zeggen dat ze “onweer in de lucht” kunnen ruiken, en dat klopt dus echt. Je neus pikt die ozon op, net voordat de donder losbarst. De natuur geeft je eigenlijk een kleine waarschuwing: tijd om naar binnen te gaan.
Waarom is bliksem gevaarlijk voor bomen en mensen?
Wanneer bliksem een boom raakt, kookt het vocht in de stam in één klap. De stoom kan de bast letterlijk laten exploderen. Daarom zie je soms gespleten bomen na een onweersbui.
Bij mensen werkt het vergelijkbaar: je lichaam geleidt stroom, en dat kan hart en zenuwstelsel flink in de war brengen. Gelukkig ben je in de auto of binnen vrij veilig, omdat de metalen buitenkant van een auto de stroom om je heen leidt. Dat heet de kooi van Faraday. Dus ja, je auto is eigenlijk een soort rijdende bliksembescherming.
Hoe meet je hoe ver bliksem bij je vandaan is?
Een leuke manier om dit te doen is met de “telmethode”. Zodra je een flits ziet, begin je te tellen tot je de donder hoort. Deel het aantal seconden door drie en je weet ongeveer hoeveel kilometer het onweer weg is.
Wetenschappers gebruiken uiteraard iets geavanceerdere technieken: bliksemdetectoren, satellieten en weerballonnen. Die meten de elektrische activiteit in de atmosfeer. Zo kunnen ze stormen voorspellen en mensen op tijd waarschuwen. Toch blijft bliksem onvoorspelbaar, het weer doet wat het wil.
Wat zijn de heftigste bliksems ooit gemeten?
De langste bliksem ooit was maar liefst 768 kilometer lang, gemeten boven de Verenigde Staten in 2020. Dat is ongeveer de afstand van Amsterdam tot Zwitserland! En de langste flits in tijd duurde maar liefst 17 seconden.
In tropische gebieden zoals Venezuela is het bijna elke nacht raak. Daar vind je de “Catatumbo-bliksem”: een onweersgebied waar het tot 260 nachten per jaar flitst. Geen wonder dat piloten het van kilometers afstand kunnen zien. En ja, het levert spectaculaire foto’s op, zolang je zelf maar binnen blijft.
Bliksem en Nederland — dichterbij dan je denkt
Je zou denken dat bliksem vooral iets is voor tropische landen, maar ook in Nederland slaat het behoorlijk vaak in. Gemiddeld zo’n 100.000 tot 200.000 blikseminslagen per jaar, vooral in de zomermaanden.
De meeste bliksem komt voor in het zuiden en oosten van het land , denk aan Brabant, Limburg en de Achterhoek. Dat komt doordat warme, vochtige lucht uit Duitsland en België hier makkelijk blijft hangen. Aan de kust onweert het juist minder, omdat de zeewind de lucht afkoelt en stabiliseert.
Een van de beruchtste bliksemstormen was die van 9 juli 1999, toen er in één dag ruim 50.000 inslagen werden geregistreerd. In die tijd waren er zelfs treinen die tijdelijk niet meer konden rijden door stroomstoringen.
En er is nog iets bijzonders: Nederland heeft een eigen bliksemdetector-netwerk, onderhouden door het KNMI. Dat meet elke flits tot op de meter nauwkeurig en stuurt waarschuwingen door naar hulpdiensten en piloten.
Wil je meer weten over natuurverschijnselen?
Bliksem is niet het enige natuurwonder dat indruk maakt. Op top10planet.nl vind je nog veel meer leuke weetjes over stormen, vulkanen, orkanen en andere natuur verschijnselen die onze aarde zo bijzonder maken. Perfect als je een werkstuk wil maken, of gewoon omdat de natuur stiekem best cool is.
Over de auteur
